World Autism Awareness Day: ऑटिझम म्हणजे काय, त्याची लक्षणे, कारणे आणि उपचार जाणून घ्या......!

ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर (ASD) हा आजार मेंदूच्या विकासाशी संबंधित आहे. यामध्ये व्यक्तीच्या मनाच्या विकासावर परिणाम होतो, त्यामुळे व्यक्तीला सामाजिक संवाद साधण्यात अडचण येते. लोकांशी बोलण्यातही अडचण येते. ही अशी परिस्थिती आहे, ज्यामध्ये व्यक्तीच्या वागण्यात काही प्रमाणात कमकुवतपणा स्पष्टपणे दिसून येतो. यामध्ये एखाद्या व्यक्तीला एका कामावरून दुसऱ्या कामावर लक्ष केंद्रित करण्यात अडचण येते. काही कामाबद्दल किंवा विचारांबद्दल त्यांची प्रतिक्रिया पूर्णपणे विरुद्ध असू शकते. ASD स्पेक्ट्रम या शब्दाचा अर्थ असा आहे की अनेक प्रकारची लक्षणे किंवा तीव्रता खूप विभिन्न असू शकतात.

ऑटिझम असलेल्या व्यक्तीच्या गरजा आणि क्षमता वेगवेगळ्या असू शकतात आणि त्या काळानुसार बदलू शकतात. अनेक ऑटिझम रुग्ण स्वतंत्रपणे जगू शकतात, तर काहींना आयुष्यभर दुसऱ्याच्या आधाराची गरज भासू शकते. विशेषत: ऑटिझमचा माणसाच्या शिक्षणावर आणि व्यवसायावर परिणाम होतो. यामध्ये कुटुंबाकडून व्यक्तीला जेवढा पाठिंबा आणि प्रेम मिळते, तेवढे रुग्णाला चांगले वाटते. यामध्ये केवळ कुटुंबच नाही तर आजूबाजूचे वातावरणही चांगले असले पाहिजे. म्हणजेच रुग्णाकडे समाज कसा पाहतो, त्याचाही त्याच्या जीवनावर मोठा प्रभाव पडतो. ऑटिझम बालपणात ओळखला जाऊ शकतो, परंतु त्याचे निदान सहसा उशीरा होते.

तसेच, ऑटिझमची लक्षणे मुलाच्या पहिल्या वर्षापासूनच दिसू लागतात. काही लक्षणे १८-२४ महिन्यांपर्यंत दिसतात आणि ही लक्षणे पूर्णपणे दिसण्यासाठी दोन वर्षे लागतात. ऑटिझम असलेल्या रुग्णांना फेफरे, नैराश्य, चिंता आणि अटेंशन डेफिसिट हायपरएक्टिव्हिटी डिसऑर्डर (ADHD) सारख्या समस्या असू शकतात. याशिवाय ऑटिझमच्या रुग्णांना झोप येणे, स्वत:ला हानी पोहोचवणे यासारख्या समस्याही उद्भवू शकतात. अशा रुग्णांना लवकरात लवकर उपचार मिळाल्यास त्यांचा हा आजार बरा होऊ शकते. ऑटिझम हा एक सामान्य आजार आहे. जगातील प्रत्येक १०० मुलांपैकी एकाला ऑटिझमची समस्या आहे. काही लोकांमध्ये त्याची लक्षणे इतकी कमी असतात की रोगाचे योग्य निदान करणे अवघड जाते. तथापि, गंभीर प्रकरणामध्ये लवकर निदान होते. भारतासारख्या देशात अजूनही अशा आजारांबाबत एक न्यूनगंड आहे. अशा रोगांबद्दल बोलणे, अशा लोकांसोबत राहणे हे लोक अजूनही निषिद्ध मानतात.

ऑटिझमची लक्षणे....

काही मुलांमध्ये अगदी लहान वयात ऑटिझमची लक्षणे दिसून येतात. मात्र, काही मुलांमध्ये ऑटिझमची लक्षणे उशिरा दिसून येतात. सहसा, ऑटिझमची लक्षणे वयाच्या दोन वर्षांनी दिसू लागतात. यापैकी या आजाराची काही लक्षणे......

नजरेला-नजर न मिळवणे, त्यांचे नाव घेऊन हाक मारल्यास देखील प्रतिसाद न देणे, जवळच्या व्यक्तीशिवाय इतर कोणाशीही बोलत नाहीत किंवा प्रतिसाद देत नाहीत, उशिरा लक्षणे दर्शविणारी मुले अचानक खूप रागावलेली दिसतात, अचानक गैरवर्तन करणे आणि कोणत्याही कामापासून दूर राहणे हे देखील ऑटिझमचे लक्षण असू शकते.

ऑटिझमच्या प्रत्‍येक रुग्णाचे वर्तन आणि लक्षणांची तीव्रता वेगवेगळी असू शकते. ऑटिझम असलेल्या काही मुलांना वाचन आणि लिहिण्यात समस्या असू शकतात, तर काहींची बुद्धी सामान्य बुद्धांका पेक्षा कमी असू शकते. तर काही मुलांची बुद्धिमत्ता इतर सामान्य मुलांपेक्षा खूप जास्त असू शकते. तो पटकन लक्षात ठेवू शकतो, परंतु तो शब्द नीट बोलू शकत नाही. जागरूक असूनही तो काही कामे नीट करू शकत नाही.

ऑटिझमची कारणे...

ऑटिझम ही शिकण्याची आणि वागण्याची समस्या आहे, परंतु अद्याप कोणतेही एक स्पष्ट कारण ज्ञात नाही. या आजाराची गुंतागुंत, लक्षणे आणि तीव्रता लक्षात घेता याची अनेक कारणे असू शकतात. या कारणांमध्ये आनुवंशिक आणि पर्यावरणीय घटक महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

अनुवांशिक कारणे- ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डरसाठी अनेक भिन्न जीन्स जबाबदार असू शकतात. अनुवांशिक विकारामुळे काही मुलांना ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर असू शकतो. जसे की, रेट सिंड्रोम किंवा फ्रेजाइल एक्स सिंड्रोम, तर इतर काही मुलांना जनुकीय बदलामुळे म्हणजेच उत्परिवर्तनामुळे ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर असू शकतो. मेंदूच्या विकासाशी संबंधित इतर अनेक जीन्स देखील कारण असू शकतात. जे मेंदूच्या पेशींशी संवाद साधतात किंवा ते लक्षणांच्या तीव्रतेस कारणीभूत ठरू शकतात. काही जनुक उत्परिवर्तन कौटुंबिक असू शकतात, तर काही अचानक दिसू शकतात.

पर्यावरणीय घटक- संशोधक, व्हायरल इन्फेक्शन, औषधे आणि गर्भधारणेदरम्यान उद्भवणाऱ्या समस्या, त्यामुळे ऑटिझम किती प्रमाणात होऊ शकतो यावर संशोधन करत आहेत. याशिवाय ते ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डरमध्ये प्रदूषकांच्या भूमिकेवरही संशोधन करत आहेत.

मनातील भ्रम दूर करणे- संशोधकांच्या प्रदीर्घ संशोधना नंतर बालपणातील लसी आणि ऑटिझम यांच्यात कोणताही संबंध स्थापित होऊ शकला नाही. तर यापूर्वी अनेकांच्या मनात याबाबत शंका होती आणि हा वाद दूर करण्यासाठी बरेच संशोधन करण्यात आले आहे.

ऑटिझम प्रतिबंधित आहे का......?

नाही! ऑटिझम टाळणे शक्य नाही. परंतु उपचारांच्या माध्यमातून काही प्रमाणात यावर नियंत्रण मिळवता येते. ऑटिझम स्पेक्ट्रम डिसऑर्डर जितक्या लवकर शोधून त्यावर उपचार केले जातील, तितकेच एखाद्या व्यक्तीचे वर्तन, कौशल्ये आणि भाषा विकास सुधारण्यास मदत होईल. उपचारामुळे कोणत्याही वयात फरक पडू शकतो, परंतु मुलांमधील लक्षणे समजून घेणे आणि त्यावर कार्य करणे ही उपचार पद्धत जलद परिणाम देते.

ऑटिझम उपचार.......

ऑटिझमवर सध्या कोणताही इलाज नाही. यासोबतच एक गोष्टही समजून घेतली पाहिजे की, जी पद्धत एका व्यक्तीला फायदेशीर ठरू शकते, ती दुसऱ्यासाठी फायदेशीर असेलच असे नाही. ऑटिझमच्या उपचाराचा उद्देश मुलाच्या लक्षणांवर नियंत्रण ठेवणे आणि त्याची शिकण्याची क्षमता वाढवणे हा आहे. मुलामध्ये लक्षणे दिसू लागल्यानंतर, विशेषत: शालेय वयात येण्याआधीच वैद्यकीय उपचार सुरू केल्यास, त्याला खूप मदत होऊ शकते. त्यामुळे समाजात उठणे-बसणे, लोकांशी बोलणे व इतर वागणे यात मूल मागे राहणार नाही. इतकेच नाही तर ऑटिझमच्या रुग्णाच्या उपचार पद्धतीतही सतत बदल करावे लागतात, कारण त्याच गोष्टी केल्याने त्याला कंटाळा येतो आणि उपचारात मदत होणे थांबते. उपचारात खालील उपाय केले जाऊ शकतात......

- वर्तणूक आणि संप्रेषण थेरपी.

- शिक्षण थेरपी.

- कौटुंबिक उपचार.

- स्पीच थेरपी.

- व्यावसायिक थेरपी.

- डेली लिव्हिंग थेरपी.

- शारिरीक उपचार.

- लक्षणे नियंत्रित करण्यासाठी औषधे.